گفتوگو با دکتر محمد مهدی زاهدی
دیدار رهبر معظم انقلاب با اساتید دانشگاهها در حسینیهی امام خمینی از جمله دیدارهای ثابت ماه رمضانها در بیش از یک دههی گذشته بوده است. دیداری که به گفتهی رهبر معظم انقلاب اولین دلیل آن، نشان دادن احترام به مقام علم و عالم و استاد است. به این بهانه در گفتوگویی با دکتر محمد مهدی زاهدی، وزیر سابق علوم و استاد دانشگاه تربیت مدرس به بررسی وضعیت توسعهی علمی کشور، دلایل و الزامات آن پرداختیم. دکتر زاهدی همچنین از نظر رهبر معظم انقلاب دربارهی طرح انفکاک آموزش پزشکی از وزرات بهداشت و انتقادات ایشان دربارهی مرجعیت ISI گفت. در ادامه متن این گفتوگو میآید.وضعیت توسعهی علمی کشور را در حال حاضر چگونه ارزیابی میکنید؟
برای اینکه به این سؤال جواب دهم باید به برخی آمارها در این زمینه اشاره کنم. یکی از شاخصهای اصلی در زمینهی تولید علم، جمعیت علمی کشور است که بدون لحاظ آن، رشد تولید علم اتفاق نخواهد افتاد. امروزه فقط تعداد دانشجویان در حال تحصیل ما به حدود ۱. ۴ میلیون نفر رسیده است. شاخص دیگر در این زمینه ضریب نفوذ مراکز آموزش عالی در مناطق مختلف کشور است که بحمدالله شاهد هستیم حدود ۲۵۰۰ واحد آموزش عالی در سطح کشور وجود دارد و تقریباً در تمام شهرهای بالای پنجاه هزار نفر جمعیت این مراکز دایر گردیدهاند.شاخص بعدی تعداد اعضای هیئت علمی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی است که امروز به بیش از ۷۰ هزار عضو رسیده است. همچنین در زمینهی دایر کردن مقاطع تحصیلات تخصصی تکمیلی و دورههای دکتری رشد چشمگیری داشتیم و امروزه کمتر رشتهای وجود دارد که این امکان برای آن در داخل کشور وجود نداشته باشد.
شاخص دیگر، سهم ایران در تولید علم جهانی است که به میزان قابل ملاحظهای رشد داشته و امروز به میزان 1.2 درصد علم جهانی رسیده است. ما در سال گذشته بیش از ۱۰۰ هزار مقالهی علمی تولید کردهایم و تنها ۲۳۰۰۰ مقاله در پایگاه استنادی ISI از کشور ما ثبت شده است. مراکز بینالمللی برای محاسبهی میزان رشد کشورها تولیدات علمی ۳۰ سال گذشتهی آنها (از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ میلادی) را به دو دورهی ۱۵ ساله تقسیم کرده و بین دورهی دوم و دورهی نخست یک نسبت برقرار میکنند. آنها این نسبت را به صورت کشوری، منطقهای و جهانی هم محاسبه کردهاند. نکتهی قابل توجه آن است که نسبت رشد علم دورهی دوم به دورهی نخست در کشور ما بیش از ۱۱ برابر متوسط نسبت رشد جهانی است. طبق این آمار بیشترین شیب رشد تولید علم متعلق به ما بوده است و بعد از ما ترکیه با نسبت رشد 5 برابری در مقایسه با متوسط رشد جهانی در رتبهی دوم قرار دارد. یعنی میزان رشد تولید علم در کشور ما دو برابر کشوری که در رتبهی بعد از خودمان قرار دارد است.
این میزان رشد در حالی است که ما تا سی و چند سال پیش تنها حدود ۱۷۰ هزار نفر دانشجو داشتیم، تعداد واحدهای آموزش عالی ما کمتر از ۵۰ واحد بود، مراکز آموزش عالی ما تنها در برخی از مراکز استانها دایر بودند، تعداد اعضای هیئت علمی ما حدود ۵ هزار نفر بود، دورههای تحصیلات تکمیلی در تعداد معدودی رشته و شاید به تعداد انگشتان دست برگزار میشد و تعداد مقالات علمی ما در سال کمتر از ۵۰۰ مقاله بود.
بنابراین آمارها به خوبی نشان میدهند سرمایهگذاریهایی که در این سالها در مقولهی تولید علم شده به ثمر نشسته است. در بسیاری از رشتهها از جمله در ریاضی ما در جهان مقامهای تک رقمی داریم. در چشمانداز ۲۰ ساله پیشبینی شده که ایران در سال ۱۴۰۴ به مقام نخست تولید علم و فناوری در منطقه برسد. براساس آمار پایگاه استنادی ISI در حال حاضر ایران رتبهی نوزدهم تولید علم در دنیا و ترکیه رتبهی هجدهم را دارا است.
بنابراین آمار، رشد ما در تولید علم چشمگیر است. از نظر شما مهمترین دلایل این پیشرفت علمی چه بوده است؟
عوامل زیادی وجود دارد؛ اولین عامل توجه دین مبین اسلام به دانش و عالمان است. رهنمودهایی شبیه این روایت که «مدادالعلماء افضل من دماء الشهدا» در آموزههای اسلامی بسیار به چشم میخورد و هم حضرت امام رحمهالله و هم رهبر معظم انقلاب به عنوان راهبران حرکت انقلاب اسلامی به این مسأله توجه زیادی داشتهاند.
همچنین وقوع جنگ ۸ ساله گرچه به ظاهر اتفاق بدی بود، اما برکات زیادی برای ما به همراه آورد که یکی از آنها این بود که ما فهمیدیم باید در حوزهی فناوری و تکنولوژی وابستگیمان را به حداقل ممکن برسانیم و به خصوص در ساخت تجهیزات دفاعی به خودکفایی برسیم. این امر موجب شد که دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ما در حوزهی تولید فناوری و به تبع آن محصولات مورد نیاز اقدام کنند.